Verloren tijd

Ik ben blijkbaar eindelijk oud genoeg om Proust werkelijk te kunnen waarderen. Dat is enigszins verontrustend.

*

Ik verkeer op alle gebieden in tijdnoot, maar troost me met het feit dat tijd de vijand is van het kapitalisme:

De fundamentelere fictie van het kapitalorganisme is dat zij in haar productiesnelheid en –versnelling denkt de causale motor te zijn van wat er gebeurt. Indien er iets is dat het kapitalorganisme vreest is het het gebeurtenisloze gebeuren.

Dit doet me enigszins denken aan een formule van Maurice Blanchot: de schrijver is iemand die zijn stilte oplegt aan het gezever. Die stilte is, geloof ik, niet tegengesteld aan spreken. Ze laat eerder een gebroken, gedecentreerd spreken aan het woord komen, een soort lulloos gelul, waarin zich niets anders voltrekt dan het gemurmel van de taal zelf, als een gebeurtenisloos gebeuren.

Interessant is dat Blanchot juist hier de toon van het literaire werk meent te moeten lokaliseren. Lang, fascinerend citaat in het Engels:

To write is to make oneself the echo of what cannot cease speaking -- and since it cannot, in order to become its echo I have, in a way, to silence it. I bring to this incessant speech the decisiveness, the authority of my own silence. I make perceptible, by my silent mediation, the uninterrupted affirmation, the giant murmuring upon which language opens and thus becomes image, becomes imaginary, becomes a speaking depth, an indistinct plenitude which is empty.

(...)

When we admire the tone of a work, when we respond to its tone as to its most authentic aspect, what are we referring to? Not to style, or to the interest and virtues of the language, but to its silence precisely, this vigorous force by which the writer, having been deprived of himself, having renounced himself, has in this effacement nevertheless maintained the authority of a certain power: the power decisively to be still, so that in this silence what speaks without beginning or end might take on form, coherence, and sense.

The tone is not the writer's voice, but the intimacy of the silence he imposes upon the word. This implies that the silence is still his -- what remains of him in the discretion that sets him aside.

(L'Espace littéraire)

Toon is volgens Blanchot dus zoiets als het stil-zetten van het gelul, er een "beeld" van maken, een freeze frame a.h.w. Maar het is pas in deze still/stilte dat het gelul zonder begin of einde waarneembaar wordt. Ik heb moeite me daar iets bij voor te stellen, maar het is duidelijk dat Blanchot meer op het oog heeft dan de zoveelste mystieke poëtica van de witregel. (Hij heeft het immers niet per se over poëzie.)

Dat een literaire tekst een soort gebeurtenisloos gebeuren is lijkt me evident. Het is misschien daarom dat we -- zelfs als we er met enig plezier in meegaan -- de verhyping en spectacularisering van literatuur wantrouwen, d.w.z. elke poging om van een boek een Gebeurtenis te maken, een punt op de agenda van een marketingbureau. Dat wil niettemin niet zeggen dat literaire tijd minder fictief is dan kapitale tijd. Ze is eerder nóg fictiever.

Is "gebeurtenisloos gebeuren" geen aardige algemene definitie van fictie? Er gebeurt vanalles, maar in wezen gebeurt er niks.

Het lezen van literatuur is altijd verloren tijd. Het is een totaal zinloze activiteit, zelfs als je het voor je werk doet. (Nee, juist dan!) Maar wat we misschien wel van deze non-activiteit kunnen "leren", is dat het tot het karakter van tijd überhaupt behoort verloren te zijn.