Afval van een essay

[...]

Volgens Julia Kristeva had Stalin goede redenen om dichters te vervolgen. In een totalitaire samenleving is het woord van de dichter bedreigend, omdat het op de eerste plaats een woord is, een ding, en pas op de tweede plaats een verwijzing. In de ogen van de despoot is elke obscuriteit een potentiële bedreiging; absolute macht maakt absoluut paranoïde. Deze paranoia gaat gepaard met in ieder geval twee noodzakelijkheden: een geheime politie, en de eis tot volledige transparantie van het publieke discours. Het woord van de dichter – ritmisch, materieel, mythologisch – voldoet niet aan deze laatste eis, en de despoot kan het enkel interpreteren als een mogelijke bedreiging, een boodschap in geheimtaal. De despoot is altijd aan het interpreteren en decoderen, zoals Deleuze en Guattari ons vertellen, en hoe ‘poëtischer’ – ritmischer, materiëler, mythologischer – het gedicht wordt, d.w.z. hoe minder het gedicht op een boodschap begint te lijken, hoe méér de despoot ervan overtuigd raakt dat het een boodschap is. Nu heeft hij in zijn wantrouwen niet per definitie ongelijk. Ironisch genoeg is het juist de ambivalente sociale status van poëtisch taalgebruik – publiek noch privé – dat de dichter een figuur maakt die in het openbaar misschien net datgene kan zeggen waarover de staatsmedia moeten zwijgen. De dichter staat dan ook niet zelden in veel hoger aanzien onder de bevolking van een totalitaire of despotische staat dan in een democratie; hij heeft hier een groot maatschappelijk belang; zelfs al zingt hij vanuit de diepste wanhoop, zijn naakte zingen is op zich het teken van een vage hoop. De despoot kan dit natuurlijk niet toegeven en beschuldigt Majakowskij van ‘individualisme’.

In onze samenleving wordt het woord van de dichter misschien niet minder gesmoord. Nee, de dichter wordt niet verbannen of tot zelfmoord gedreven. Integendeel, men laat hem voort babbelen, bundel na bundel. De dichter mag zoals iedereen meedoen aan het publieke discours, waar iedereen zijn mening mag geven over alles, en dat dan ook doet, zonder enige repercussies maar ook met bijzonder weinig resultaat. Wat moet een dichter in een samenleving waar de vrijheid van meningsuiting boven alle andere vrijheden wordt gesteld, en zelfs een soort sinistere plicht wordt? Er wordt hem vaak verweten dat hij niet communiceert. Maar met wie zou hij moeten communiceren? Zijn historisch publiek – de aristocratie – is al eeuwen uit het theater van de geschiedenis verdwenen, en de dichter zelf is door kleinkunstenaars van het podium verdreven. De dichter heeft geen publiek, enkel consumenten – en van hen slechts een handjevol, want het gebabbel van de dichter is een acquired taste. (Dit geldt misschien zelfs voor zgn. light verse.) Dit elitair gebabbel geeft de elitaire consument het gevoel uit te stijgen boven de massa die woorden enkel gebruikt om pizza’s te bestellen; hij is een estheet, een aristocraat. Maar helaas, de feodale maatschappij komt niet terug, en de lezer blijft een consument, en dus – hoe belezen of fijnbesnaard ook – een filistijn.

Niettemin, poëzie zal er zeker niet méér toe doen als het gebabbel minder elitair wordt. Hogere verkoopcijfers en meer dichters in televisiespelletjes: zouden die een bewijs kunnen vormen van het belang van poëzie? Allerminst. Poëzie doet ertoe, niet zodra ze beter geïntegreerd is in de markteconomie en de ouwehoerindustrie, maar zodra ze zich daar effectief tegen weet te verzetten.

(Vgl. Walter Benjamin over Zola: "Wenn Zola das Frankreich der sechziger Jahre hat darstellen können, so darum weil er das Frankreich dieser sechziger Jahre ablehnte. [...] Und wenn es den heutigen französischen Romanciers nicht glückt, das Frankreich unserer Tage darzustellen, so darum, weil sie schliesslich alles an ihm in Kauf zu nehmen gesonnen sind.")

Er is poëzie, denk ik, die dat kan. Niet veel, maar dat is nooit zo geweest. Tegenover alle belangrijke dichters die Stalin op een of andere manier geëlimineerd heeft of het werken onmogelijk gemaakt, staan immers de vele onbelangrijke dichters die blijkbaar het uitroeien niet waard waren – waarschijnlijk omdat ze een boodschap hadden die gemakkelijk was te begrijpen, zelfs door de despoot: zijn eigen boodschap.

Het is naïef om te denken dat een democratie niet haar eigen officiële dichters zou hebben; in feite valt elke dichter zonder kritiek en zonder verbeelding onder deze rubriek. En anders dan in het Rusland van Stalin, waar het paranoïde gebod tot transparantie het discours beheerste, zijn dat in onze situatie wellicht juist de dichters die geen enkele boodschap willen hebben. Het neigen van poëzie naar betekenisloosheid – als hypothese of poëticaal programma – mag niet bijzonder opzienbarend heten in een samenleving waarin het gelul dat wij zijn – om Hölderlin te parafraseren – niet veel meer is dan dat: gelul. (Zoals minister Verdonk zegt: ‘Als je het niet met het beleid eens bent, kun je erover praten.’)

[...]