DICHTERSALFABET: De B van Beurskens

Hé. Geen integrale bundelbespreking vandaag. Als met een vogeltje (Atlas, 2004) wil me niet voldoende boeien om uit te lezen. Dat ligt misschien minder aan Huub Beurskens, die zich een meester toont in elk gedicht, dan aan mij en mijn hoofd vandaag (en waarschijnlijk morgen). Aan de andere kant, gedichten over bomen, verkleinwoorden in een titel, motto's ontleend aan de Bijbel, of cycli opgedragen aan de vreselijke schilder Kitaj, kunnen mijn enthousiasme moeilijk wekken. Gelukkig heb ik niet de pretentie recensies te schrijven. Dus we houden het bij het eerste gedicht en enkele opmerkingen. Het gedicht heet "Behandeling van de hiroshimaboom":

Hiroshima is een te beladen naam
voor een boom die in tegenstelling

tot wat aangenomen wordt niet gedijt
in moeras maar aan klaar water waar

hij de hippopotamus gelijkt die tussen
de lotus rust voordat hij onwelluidend

wordt van lust of de krokodil een tronk
die weldra met verschikking rondom

zijn tanden van de oever glijdt al bij
zijn aanblik wordt men zelf geveld hij

groeit juist als hij splijt verzengt elke
engel met diens klaroen onaangeblazen

Hiroshima is voor elk gedicht een woord
te zwaar gij moet het maar niet weer doen.

Soms vind ik het jammer dat "noodzakelijkheid" zo'n subjectieve, romantische term is. Of dat "who the hell cares?" niet geldt als opbouwende kritiek. Laten we het er op houden dat Beurskens dit gedicht niet in een orfische roes geschreven heeft, en dat het waarschijnlijk niemand zal inspireren tot een grootse, meeslepende daad, of tot überhaupt wat dan ook. Dat heeft, gezien de boeddhistische sympathieën van de dichter, waarschijnlijk niet in zijn bedoeling gelegen, maar dat hoef ik natuurlijk niet leuk te vinden. En wat betreft het sentiment dat uit de laatste regels spreekt... Ik meen dat er wel wat meer bommen in of op de poëzie mogen worden geworpen, of wat meer over bommen gesproken die, omdat ze nog elk moment vallen, niet tot vrijwel holle symbolen zijn verworden.

Vervelende formele exercitie of niet, als zodanig is het gedicht bijzonder sterk, en daardoor (voor mij) interessant om te bespreken. Het gedicht heeft de vorm van verreweg de meeste gedichten in de bundel: één zin die, vrij enjamberend en formulerend, meandert over zeven coupletten. Dat levert, zeker in isolatie, bijzondere regels op (zoals: "komend jaar ons zijn gaan beleven waarna / als in een Eden we in het heden menen heel"!). De tekst begint met een hoofdletter en eindigt met een punt; verdere leestekens ontbreken. De zin ontspoort, maar komt tegen het einde toch weer terug op de plek van aanvang: een zichzelf corrigerende anakoloet. Ofwel: een storm in een glas water. Het plezier dat een lezer ontleent aan een dergelijk gebruik van vorm -- vorm als bescherming, als reddingsvest, als inkadering van de chaos -- zal niet veel verschillen van het plezier dat de minder cultureel correcte mens put uit bungeejumpen of tv-programma's als Fear Factor. Dergelijk plezier ligt, geloof ik, minder in de overwinning van de eigen angst of de kick van een gevaarlijke onderneming, dan in de erkenning dat het gevaar van begin af aan een formeel gevaar is geweest. De blijde boodschap van de cultivering en commercialisering van de extreme ervaring is een zorgeloos bestaan in een maatschappij waarin uiteindelijk niets gevaarlijk is en waar voor alles gezorgd wordt -- een troostende, misschien zelfs utopische, maar uiteindelijk lege boodschap. (De opkomst van dit fenomeen in West-Europa is misschien niet voor niets omgekeerd evenredig aan de afbraak van de verzorgingsstaat; maar dit terzijde.)

Zo ook in de dichtkunst. De reden, vermoed ik, dat Beurskens quasi-sonnetten schrijft (veertien regels, maar wel ongebruikelijk verdeeld en slechts zo nu en dan rijmend) en quasi-metrische regels, en geen "echte" sonnetten, de reden ook dat hij de zin laat ontsporen, is dat deze ontregeling van formele en grammaticale conventies het terugkeren tot de orde van de dag aan het eind van het gedicht extra-genoeglijk maakt. Zo werkt het mechanisme van de troost: de pastoor vertelt dat u gaat sterven, en u denkt: "Ai ai, dat is waar ook," maar het blijkt dat het er na de dood alleen maar beter op wordt, mits -- en dit is de ideologische angel -- u goed oppast en u in uw lot schikt. Noem het troost, noem het opium van het volk of noem het Zen, maar transcendente oplichterij blijft het.

Zo ook in de dichtkunst, waar deugd Vorm heet. En Beurskens toont zich een groot formalist. Het gebruik van (quasi-)metrum in "Behandeling van de hiroshimaboom" is zeer effectief. De eerste regel is in feite een trochaïsche hexameter waarvan de onbeklemtoonde lettergreep van de laatste voet niet wordt gerealiseerd. De volgende coupletten zijn voornamelijk jambisch en anapestisch, schommelend rond een vage pentameter. Het klimmende ritme van de eerste regel resoneert, al hamerend, met de besliste uitspraak, maar is vooral een treffend contrast met het vallende ritme van de volgende regels; die laatste zullen daardoor meer (op)vallen. Het eerste beklemtoonde woord van de tweede regel -- een anapestische trimeter, dieper en sneller vallend dan een jambische regel -- is "boom", wat ons in combinatie met "Hiroshima" en de vallende beweging doet denken: "bom". De rest van het gedicht verbeeldt dan ritmisch de val van een bom. Er staan slechts twee rijzende, trochaïsche regels tot aan het laatste couplet, die de beweging eerder vertragen of omleiden dan definitief onderbreken. De een na laatste regel (wederom een troachaïsche hexameter) doet dat wél, o.a. door terug te keren bij het woord "Hiroshima" en de eerste regel in gedachten te roepen. Het woord dat onmiddellijk hieraan voorafgaat is "onaangeblazen", en we denken: "opgeblazen". Maar inderdaad, de klaroen wordt niet aangeblazen, en de val van de bom, de apocalyps, was slechts suggestie: een storm in een glas water, net als het gedicht.

"Behandeling van de hiroshimaboom" is naar mijn smaak te gesloten, te zeer opgesloten tussen de alpha en omega van hoofdletter en punt, te bang voor vormloosheid. En is dat niet de motivering voor vorm in het algemeen: angst? De bekende boom die de atoombom overleefde is overigens een zgn. Ginkgoboom, een heilige boom, symbool voor o.a. duurzaamheid. Maar vorm is duurzaam op de manier dat cliché's en plastic duurzaam zijn. Wat men zo vaak "de werkelijkheid" noemt, de "chaos van de werkelijkheid" die gevangen zou moeten worden in een strenge vorm, lijkt me allerminst vormloos; ze is één en al cliché en plastic. Wat als poëzie niet "vorm geven aan de chaos van de werkelijkheid" is maar, vice versa, chaos geven aan de vorm van de werkelijkheid? Een beetje onvoorspelbaarheid terugbrengen in de stand van zaken? Dan kunnen we ons wellicht ook een duurzaamheid voorstellen die niet formeel is, maar bestaat in een consistent gemaakt stukje chaos.

Nogmaals, ik heb Beurskens' bundel niet in zijn geheel gelezen, en ik besef -- hij is een serieus dichter! -- dat dat toch op een gegeven moment zal moeten gebeuren, net als de consumptie van de rest van het poëtisch oeuvre (ik heb Charme eens gelezen, maar herinner me er weinig van; veelzeggend?). Als ik hierboven onrechtmatig gegeneraliseerd heb: mijn excuses.

*

Om trouw te blijven aan de catastrofe, luister nu naar: Bin Laden. Ik zet mijn verkenning van de recente ondergrondse hip-hop voort, wat zich misschien slecht laat combineren met natuurpoëzie. Ik vraag me af of ik niet positiever over Beurskens was geweest als ik niet Immortal Technique in mijn oren had gehad. Peruviaans, zwart, intelligent en zeer politiek (wat weer eens tijd werd): "I pledge no allegiance, nigga, fuck the president's speeches / I'm baptized by America and covered in leeches / The dirty water that bleaches your soul and your facial features". Helaas gaat black nationalism vaak gepaard met samenzweringstheorieën (vgl. de dichter Amiri Baraka); maar het blijft een lekkere hook: "Bush knocked down the towers / It was you, nigga / It was you!"